Nasz projekt jest próbą uzupełnienia diagnozy opartej na wskaźnikach instytucjonalnych o kompleksowe dane na temat gospodarstw domowych oraz postaw, stanu ducha i zachowań osób tworzących te gospodarstwa; jest diagnozą warunków i jakości życia Polaków w ich własnym sprawozdaniu. Za pomocą dwóch odrębnych kwestionariuszy badamy gospodarstwa domowe oraz wszystkich dostępnych ich członków, którzy ukończyli 16 lat.
Kompleksowość naszego projektu oznacza uwzględnienie w jednym badaniu wszystkich ważnych aspektów życia poszczególnych gospodarstw domowych i ich członków - zarówno ekonomicznych (np. dochodu, zasobności materialnej, oszczędności, kredytów), jak i pozaekonomicznych (np. edukacji, leczenia, ubezpieczeń, sposobów radzenia sobie z kłopotami, stresu, dobrostanu psychicznego, stylu życia, zachowań patologicznych, uczestnictwa w kulturze, korzystania z nowoczesnych technologii komunikacyjnych i wielu innych). W tym sensie projekt jest interdyscyplinarny. Odzwierciedla to także skład Rady Monitoringu Społecznego, czyli głównych jego autorów, oraz zespołu zaproszonych przez Radę ekspertów. Tworzą te gremia ekonomiści, demograf, psychologowie, socjologowie, specjalista od ubezpieczeń, znawca ekonomiki zdrowia i statystycy.
Zgodnie z pierwotnym zamysłem, badania w ramach Diagnozy społecznej mają charakter panelowy: w odstępach kilkuletnich wracamy do tych samych gospodarstw i osób. Pierwszy pomiar odbył się w 2000 r., następny trzy lata później. Kolejne dwa pomiary odbyły się w odstępach dwuletnich. Badanie zawsze prowadzone jest w marcu, co służyć ma wytrąceniu efektu sezonowości. Niniejszy raport pokazuje nie tylko dzisiejszy obraz polskiego społeczeństwa, ale pozwala także śledzić jego zmiany w tych samych gospodarstwach domowych i u tych samych osób w okresie siedmiu lat.
Diagnoza społeczna skupia się na badaniu nie przelotnych opinii, lecz bardziej podstawowych faktów, zachowań, postaw i przeżyć; nie jest zwykłym opisowym sondażem - jest projektem naukowym. Nie tylko z tego względu, że wśród autorów są naukowcy, pracownicy wyższych uczelni i tytularni profesorowie. Decyduje o tym warsztat zawodowy oparty o doświadczenia badawcze członków Rady Monitoringu Społecznego i zespołu ekspertów i -przede wszystkim - kontekst teoretyczny poszczególnych modułów tematycznych. Większość zmiennych uwzględnionych w projekcie wynika bowiem nie z intuicji, potocznych obserwacji czy zamówienia sponsorów, lecz z naukowo ugruntowanej wiedzy na temat badanych zjawisk. Ważnym celem Diagnozy... jest, oprócz opisu polskiego społeczeństwa, weryfikacja hipotez naukowych. W niniejszym raporcie, przeznaczonym dla „uniwersalnego"" odbiorcy, wątki teoretyczne są z konieczności minimalnie tylko reprezentowane. Na plan pierwszy wysuwa się odpowiedź na otwarte pytanie: jakie jest polskie społeczeństwo 1 8 lat po zmianie systemu i 7 lat po pierwszym badaniu w ramach tego samego projektu?
Mamy nadzieję, że wyniki realizacji projektu dostarczą użytecznej wiedzy politykom, działaczom gospodarczym i samorządowym odpowiedzialnym za przygotowywanie, wdrażanie i korygowanie reform zmieniających warunki życia obywateli. Chcielibyśmy również dać społeczeństwu rzetelną informację o jego codziennym życiu oraz o zmianach, jakim podlega, bowiem wyobrażenia poszczególnych osób o własnej sytuacji życiowej na tle sytuacji życiowej innych ludzi oparte bywają z reguły na wybiórczych obserwacjach, stereotypach lub lansowanych przez media - nierzadko fałszywych lub przesadzonych - tezach (np. o pogarszającym się zdrowiu psychicznym społeczeństwa, o całkowitym paraliżu świadczeń medycznych, o emerytach czy ogólnie ludziach w podeszłym wieku jako najbardziej ekonomicznie pokrzywdzonej w procesie transformacji kategorii społecznej - żeby podać kilka tylko przykładów). Należy się nam wszystkim w miarę trafna, kompleksowa i obiektywna diagnoza głównych źródeł naszych kłopotów życiowych, poczucia dyskomfortu psychicznego, niepewności jutra czy trudności z dostosowaniem się do nowych warunków, ale również wskazanie korzyści, jakie płyną z kolejnych przekształceń systemowych. Prywatne diagnozy są nazbyt często iluzoryczne, obronne, uproszczone, ogólnie - błędne.
Różnice między badaniem obecnym a poprzednimi dotyczą próby i zakresu tematycznego, który odzwierciedla zawartość ankiety (patrz Aneks 1). Próba została powiększona z pierwotnych 3005 w 2000 r. do 5532 gospodarstw domowych (wzrosła dzięki temu próba indywidualnych respondentów z 6625 do 12641 osób). Zmiany ankiet w kolejnych rundach badania dotyczyły kilku modułów tematycznych. W tym roku radykalnie zmniejszony został moduł dotyczący ochrony zdrowia, a rozbudowany moduł rynku pracy.
Projekt obejmuje wiele aspektów związanych z sytuacją gospodarstw domowych i poszczególnych obywateli. Uwzględnione w nim wskaźniki społeczne podzielić można na trzy ogólne klasy:
• struktura demograficzno-społeczna gospodarstw domowych,
warunki życia gospodarstw domowych, związane z ich kondycją materialną, dostępem do świadczeń medycznych, do kultury i wypoczynku, edukacji i nowoczesnych technologii komunikacyjnych, jakość, styl życia i cechy indywidualne obywateli.
Wskaźniki opisujące strukturę demograficzno-społeczną gospodarstw domowych nie są w tym raporcie odrębnym przedmiotem analizy; służą jedynie do stratyfikacji grup gospodarstw i ludności po to, aby można było dokonać porównania warunków i jakości życia w przekroju różnych kategorii społecznych wyodrębnionych ze względu na płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, status społeczno-zawodowy, główne źródło utrzymania, stan cywilny, typ gospodarstwa (ustalony na podstawie liczby rodzin i typu rodziny biologicznej) i inne kryteria. Właściwym przedmiotem analizy i opisu są warunki życia gospodarstw domowych i jakość życia poszczególnych obywateli w powiązaniu ze zmianą społeczną określającą globalny kontekst i ogólne reguły funkcjonowania społeczeństwa. Jednym z głównych problemów i pytań, jakie towarzyszą wszelkim programom zmiany społecznej, jest rozkład wynikających z ich wdrażania korzyści i kosztów w poszczególnych grupach społecznych w różnym horyzoncie czasowym. Także i w tym badaniu interesowało nas, jakie kategorie gospodarstw domowych i obywateli odnajdują się w nowych warunkach i czerpią korzyści z przekształceń systemowych, a które grupy społeczne nie potrafią się odnaleźć i przystosować, ponosząc obiektywnie lub subiektywnie więcej strat niż korzyści.
W tym projekcie podział wskaźników społecznych na warunki życia i jakość życia odpowiada mniej więcej podziałowi na obiektywny opis sytuacji życiowej (warunki) i na jej psychologiczne znaczenie wyrażone subiektywną oceną respondenta (jakość życia)1. Temu merytorycznemu podziałowi odpowiada z grubsza rodzaj jednostki badanej i sposób pomiaru. Dla warunków życia jednostką badaną jest całe gospodarstwo domowe, a dla jakości życia poszczególni jego członkowie. Warunki życia mierzone były metodą wywiadu bezpośredniego z jednym przedstawicielem gospodarstwa domowego (osobą najlepiej zorientowaną w sytuacji; najczęściej była to głowa gospodarstwa domowego). Jakość życia mierzona była natomiast metodą samodzielnego wypełniania kwestionariusza przez respondentów, którymi byli wszyscy dostępni członkowie badanych gospodarstw domowych w wieku 16 i więcej lat.
Pomiar warunków życia gospodarstwa domowego obejmował:
• sytuację dochodową gospodarstwa domowego i sposób gospodarowania dochodami,
• wyżywienie,
zasobność materialną gospodarstwa domowego, w tym wyposażenie w nowoczesne technologie komunikacyjne (telefon komórkowy, komputer, dostęp do internetu)
• warunki mieszkaniowe,
• pomoc społeczną z jakiej korzysta gospodarstwo domowe,
• kształcenie dzieci,
• uczestnictwo w kulturze i wypoczynek,
• korzystanie z usług systemu ochrony zdrowia,
• sytuację gospodarstwa domowego i jego członków na rynku pracy,
• ubezpieczenia i zabezpieczenie emerytalne,
ubóstwo, bezrobocie, niepełnosprawność i inne aspekty wykluczenia społecznego.
Wskaźniki jakości i stylu życia indywidualnych respondentów obejmowały:
ogólny dobrostan psychiczny (w tym: wolę życia, poczucie szczęścia, zadowolenie z życia, symptomy depresji psychicznej),
Podział ten nie jest w pełni ostry i rozłączny. Także przy opisie warunków życia posługiwaliśmy się skalami ocen subiektywnych, a w części poświęconej jakości życia pytaliśmy nie tylko o oceny, ale również o zachowania (np. palenie papierosów, nadużywanie alkoholu) i obiektywne wydarzenia (np. śmierć kogoś bliskiego, remont mieszkania/domu).
• zadowolenie z poszczególnych dziedzin i aspektów życia,
• subiektywną ocenę materialnego poziomu życia,
• różne rodzaje stresu życiowego (w tym: stres administracyjny („kafkowski"") związany z kontaktami z administracją publiczną, stres zdrowotny, stres rodzicielski, stres finansowy, stres pracy, stres
ekologiczny, stres małżeński, problemy związane z opieką nad osobami starszymi, stresowe wydarzenia losowe, jak napad, włamanie, aresztowanie,
• objawy psychosomatyczne i somatyczne (miara dystresu, traktowana jako ogólna miara stanu zdrowia),
• strategie radzenia sobie ze stresem,
• ocenę kontaktów z systemem opieki zdrowotnej,
• finanse osobiste (w tym: dochody osobiste, ubezpieczenia i zabezpieczenie emerytalne),
• system wartości, skłonność do ryzyka, styl życia oraz indywidualne zachowania i nawyki (m.in. palenie
papierosów, nadużywanie alkoholu, używanie narkotyków, praktyki religijne),
• postawy i zachowania społeczne, w tym kapitał społeczny,
• wsparcie społeczne,
• ogólną ocenę procesu transformacji i jego wpływu na własne życie respondentów,
• korzystanie z nowoczesnych technologii komunikacyjnych - komputera, internetu, telefonu komórkowego, sytuacja na rynku pracy i kariera zawodowa.
