Cel
Badanie miało na celu rozpoznanie procesów formowania się klasy średniej (lub klas średnich) w okresie systemowego przejścia, na przykładzie przemian społeczeństwa polskiego. W końcu lat osiemdziesiątych, badania nad strukturą społeczną weszły w etap, kiedy zaczęto podejmować próby odpowiedzi na pytanie, czy ustrojowej transformacji w gospodarce i systemie politycznym towarzyszy wyłanianie się „nowych” segmentów klasowo-warstwowych. Celem tego badania było postawienie pewnych kluczowych problemów w tym zakresie i rozstrzygnięcie ich na gruncie empirycznym. Chodziło o rozstrzygnięcie, czy w strukturze społeczeństwa polskiego wyłaniają się grupy, które nazwane mogą być „konfederacją’’ luźno powiązanych klas średnich czy jedną zintegrowaną klasą średnią? Z jakiego podłoża społecznego wyłaniają się te warstwy? Jakimi syndromami obiektywnych cech się charakteryzują? Jakie etosy, systemy wartości i orientacje polityczne wytwarzają?
Poruszana problematyka badawcza
Tym, co odróżnia klasę średnią od przedstawicieli innych klas jest, po pierwsze, ‘’pośrednia’’ pozycja w hierarchii społeczno-ekonomicznego statusu. Ze względu na poziom wykształcenia, zarobki, pozycję zawodową pracownicy umysłowi i drobni właściciele sytuują się na ogół wyżej niż kategorie robotnicze, a znacznie poniżej wielkiego biznesu i elity władzy.
Po drugie, specyficzne dla reprezentantów klasy średniej są zachowania i orientacje życiowe jej członków. Dominują tu rywalizacja, stałe dążenie do awansu zawodowego i chęć utrzymania standardu materialnego na odpowiednio wysokim poziomie. Droga do sukcesu prowadzi przez oszczędność, kalkulację opłacalności wydatków konsumpcyjnych i inwestycji, samodyscyplinę, pracowitość, wiarę we własne siły, przedsiębiorczość i przedsiębiorczość w zdobywaniu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych. Ideologia sukcesu, bogacenia się, współzawodnictwo, stałe zabieganie o uznanie społeczne i prestiż tworzą etos klasy średniej. Przywiązanie do tego etosu, jego akceptacja i świadomość przynależności do klasy średniej są wyznacznikami jej obecności w strukturze społecznej w nie mniejszym stopniu niż obiektywne atrybuty statusu.
W niniejszym badaniu polskiego odpowiednika „klasy średniej” poszukiwano w kręgu biznesu i w środowisku pracowników umysłowych, czyli wśród tych kategorii, które pod względem obiektywnych cech położenia społecznego są najbardziej zbliżone do „midlle class” współczesnego kapitalizmu.
Autorzy starali się w pierwszym rzędzie rozstrzygnąć, czy kategorie te rzeczywiście sytuują się pomiędzy klasą robotniczą, a segmentami, które można by zaliczyć do klas wyższych w społeczeństwie polskim. Miałoby pierwszy test na istnienie „klasy średniej”. Porównywano w tym celu pozycje zajmowane przez drobnych właścicieli i rozmaite grupy pracowników umysłowych w podstawowych wymiarach stratyfikacyjnych z pozycjami zajmowanymi, z jednej strony, przez robotników, a z drugiej strony – przez kadrę kierowniczą przedsiębiorstw i administracji państwowej oraz reprezentantów wielkiego biznesu.
Opierając się na dotychczasowych ustaleniach, można oczekiwać pewnej rozbieżności pomiędzy położeniem materialnym poszczególnych segmentów polskiej klasy średniej, a ich stylem życia, prestiżem społecznym i uczestnictwem w kulturze. Efektem charakterystycznych dla centralnego zarządzania gospodarką mechanizmów dystrybucyjnych było uzyskiwanie przez inteligencję stosunkowo niskich zarobków w stosunku do ich wysokiego kapitału kulturowego. Odwrotna reakcja ukształtowała się wśród drobnych właścicieli, którzy z racji monopolistycznej pozycji w zakresie świadczonych usług otrzymywali nieproporcjonalnie wysokie dochody w stosunku do posiadanego wykształcenia, kwalifikacji profesjonalnych społecznego prestiżu.
W świetle tych uwag, jednym z najistotniejszych ustaleń jakich miał dostarczyć ten projekt było stwierdzenie, czy zjawiska dekompozycji statusu integracji i drobnych właścicieli utrzymują się nadal, czy też dokonuje się krystalizacja ich położenia społecznego w wyniku dokonujących się obecnie transformacji systemowych. Jak zatem sytuują się względem siebie potencjalna ”nowa „ i „stara” klasa średnia w kluczowych wymiarach stratyfikacyjnych i, czy można mówić o ich odrębności względem innych klas.
Pozycja w wymiarach stratyfikacyjnych stanowi jednak tylko pewien aspekt usytuowania w strukturze społecznej. Oblicze „klasy średniej” tworzy etos jej członków – ich postawy, wartości i orientacje życiowe. Teoretyczne rozważania poświęcone tej problematyce i potoczne obserwacje pozwalają przypuszczać, że mentalność inteligencji i pracowników umysłowych niższego szczebla odbiegają od zachować charakterystycznych dla nowej klasy średniej w krajach kapitalistycznych. Jak dotąd, nie wykazywali oni orientacji na indywidualny awans w hierarchii zawodowej, nie przejawiali orientacji konsumpcyjnych i obca im była ideologia sukcesu. Wynikało to w dużej części z ograniczeń stwarzanych przez rozwiązania systemowe ""realnego socjalizmu"". W wyłaniającym się obecnie systemie, utrzymanie się takich postaw stwarzałoby istotną barierę rozwoju klasy średniej. Inną barierą są – w naszym przekonaniu, charakterystyczne dla inteligencji polskiej nastawienia kolektywistyczne – świadomość odpowiedzialności za losy narodu, skłonność do przywództwa kulturowego, podtrzymywania tradycji historyczno-kulturowej, wychowywania społeczeństwa i poczucie misji w tym zakresie. Można też wątpić, czy reprezentanci drobnego biznesu w Polsce charakteryzują się specyficzną dla „starejklasy średniej” przedsiębiorczością, nastawieniem na długofalowy zysk, kosztem ograniczeń bieżącej konsumpcji, przedsiębiorczością i uporem w dążeniu do celu.
Od kilku lat badacze społeczeństw kapitalistycznych starają się rozstrzygnąć, czy występują w nich: (1) oznaki tzw. proletaryzacji klasy średniej, czyli jej materialnej pauperyzacji, zbliżenia do kategorii robotniczych w zakresie konsumpcji oraz przejmowanie wartości i postaw typowych dla współczesnego proletariatu, a równocześnie czy można mówić o (2) tzw. wewnętrznej pluralizacji klasy średniej, czyli podziale na sub-segmenty różniące się pod względem statusu ekonomicznego, postaw i orientacji życiowych. Zgodnie z tym co się na ten temat twierdzi, obydwa procesy sprzyjają zanikaniu odrębności klasy średniej na tle innych barier i dystansów społecznych.
Badanie to miało rozstrzygnąć, czy o „proletaryzacji” i „pluralizacji” można mówić w odniesieniu do inteligencji , pracowników umysłowych i drobnego biznesu. W takim zakresie, w jakim procesy te faktycznie występują ustalimy ich socjologiczną treść w polskiej „middle class”, w jakich płaszczyznach zarysowuje się jej zróżnicowanie i gdzie przebiegają linie wewnętrznego podziału.
Trzeci blok problemów badawczych dotyczy charakterystycznych dla klasy średniej dążeń do zapewnienia sobie uznania i estymy społecznej, co w odniesieniu do społeczeństwa amerykańskiego nazwał „paniką prestiżu”. Reprezentantom tego segmentu zależy na podkreśleniu własnego statusu i na tym, aby ich „właściwie” identyfikowano z ludźmi, którym się powiodło. Żadna z warstw nie zabiega bardziej o prestiż niż klasa średnia, ponieważ symbole prestiżu (lepsze samochody, mieszkanie w droższej dzielnicy, urlop w luksusowym kurorcie) dają poczucie wyższości w stosunku do klas niższych, a członkowie „middle class” chcą za wszelką cenę wykazać, że są ludźmi sukcesu i osiągnęli co najmniej tyle, ile można osiągnąć dysponując zdolnościami, ambicjami i chęcią awansu. Punktem odniesienia dla klasy średniej jest klasa robotnicza, a jej obsesją – utrzymanie dystansu społecznego wobec robotników.
Podstawowym celem, który stawiają autorzy niniejszego badania jest rozstrzygnięcie, na ile zbliżonymi postawami charakteryzują się pracownicy umysłowi i kręgi biznesu w społeczeństwie polskim. Wymaga to określenia: (1) stylu życia polskiej klasy średniej – czy np. podobnie jak w społeczeństwie amerykańskim są oni snobami, którym zależy na akcentowaniu własnych osiągnięć i demonstrowaniu wysokich możliwości konsumpcyjnych, (2) aspiracji życiowych, wzorów sukcesu i grup odniesienia, z którymi inteligenci, pracownicy umysłowi niższych szczebli i drobni właściciele się identyfikują, (3) postaw tych kategorii wobec środowiska robotniczego, identyfikacji stereotypów i, ewentualnie, uprzedzeń, (4) samooceny własnego miejsca w społeczeństwie, lęku przed degradacją, lub też – na odwrót – wiary w siebie i poczucia pewności.
