W roku 1934 rządowa Komisja Naukowych Badań Ziem Wschodnich zainicjowała program badawczy dotyczący społeczno-demograficznej i etniczno-językowej sytuacji wschodnich województw II Rzeczypospolitej. Jego głównym celem było rozpoznanie zachodzących w tym rejonie procesów modernizacyjnych i przemian kulturowych, a zwłaszcza stanu asymilacji narodowej mieszkańców tamtejszych wsi. Badania na Polesiu powierzono Józefowi Obrębskiemu (1905–1967), świeżo obronionemu doktorowi po studiach antropologicznych u Bronisława Malinowskiego w London School of Economics, mającemu już istotne doświadczenie w prowadzeniu etnograficznych badań terenowych w Macedonii (1932–1933). Badania poleskie realizowane były przez Obrębskiego i jego współpracowników (m.in. Zygmunta Korybutiaka i Stanisława Dworakowskiego) w latach 1934–1936. Zebrano wówczas bogate dane terenowe dotyczące stosunków etnicznych i wyznaniowych, ruchów narodowych, pamięci społecznej, postaw względem państwa i jego instytucji oraz ogólnej sytuacji społeczno-ekonomicznej mieszkańców poleskich wsi. Znaczną część badań poświęcono również procesom rozpadu tradycyjnej kultury chłopskiej i przemianom struktury tradycyjnej wielkiej rodziny patriarchalnej oraz rozprzestrzenianiu się nowych wzorców społeczno-kulturowych. Ten nurt badań kontynuował potem Obrębski bardziej szczegółowo z inną grupą współpracowników, już pod auspicjami Państwowego Instytutu Kultury Wsi, w jednej z poleskich wsi (Olmany) w 1937 roku. Skupił się wówczas zwłaszcza na problematyce funkcjonowania polskiej szkoły w ruskiej wsi oraz wzorach kulturowych i aspiracjach młodzieży wiejskiej.
Badania poleskie stały się podstawą dwóch artykułów Obrębskiego z roku 1936: Dzisiejsi ludzie Polesia i Problem etniczny Polesia oraz dwóch nieopublikowanych za życia monografii „Polesie archaiczne” i „Pańska szkoła i mużyckie dzieci”, a także szeregu innych opracowań. Pełna, krytyczna edycja jego prac poleskich, zawierająca także artykuły z 1936 roku zredagowane na podstawie obszerniejszych wariantów rękopiśmiennych, ukazała się dopiero w roku 2007.
Prezentowany zbiór zawiera fotokopie oryginalnych poleskich materiałów terenowych z obu przedsięwzięć badawczych: notatek i transkrypcji wywiadów, zapisów tekstów folkloru i analiz dialektologicznych, fragmentów zeszytów i wypracowań szkolnych, wypisów z danych urzędowych, map, planów i szkiców wsi, spisów mieszkańców i podstawowych o nich danych, wycinków z gazet, kwestionariuszy i dyspozycji badawczych oraz pierwszych szkiców prac pochodzących z badań Józefa Obrębskiego na Polesiu. Oryginalne materiały zostały przekazane po śmierci Obrębskiego przez jego syna, Stefana Obrębskiego, Archiwum Biblioteki Uniwersytetu Massachusetts w Amherst (http://scua.library.umass.edu/umarmot/obrebski-jozef/) i są przez nas udostępniane za zgodą tej instytucji.
Prezentujemy jedynie część znajdującej się tam kolekcji, ograniczając się przede wszystkim do materiałów z badań terenowych. Zachowano zbliżony do amerykańskiego sposób uporządkowania materiałów, dzieląc je na cztery zasadnicze części:
Materiały terenowe z lat 1934–1936 z różnych miejscowości (Box 35)
Materiały terenowe z Olman z 1937 r. (Box 36 i 37)
Mapy i plany (Box 38)
Konspekty, kwestionariusze i opracowania wstępne (Box 46)
Część poleskich materiałów terenowych Józefa Obrębskiego w Amherst (Box 39 i 40) zawiera kolekcję przedwojennych prac konkursowych pisanych przez mieszkańców tamtejszych wsi. Ze względu na odrębny charakter tych danych, utworzyliśmy z nich osobny zbiór: Autobiografie chłopskie z lat 30. XX wieku.
___
Title: Józef Obrębski’s Polesie Research from 1934–1937
Description: In 1934, the governmental Research Commission for Eastern Lands initiated a research programme on the socio-demographic, ethnic and linguistic situation of the Eastern provinces of the Second Polish Republic. The main purpose was to explore the processes of modernisation and cultural change in the region, especially the degree of Polish national assimilation of the local rural population in this area. The research in Polesie was entrusted to Józef Obrębski (1905–1967), who had recently obtained his doctorate in anthropological studies under Bronisław Malinowski’s supervision at the London School of Economics. Obrębski already had considerable experience in ethnographic fieldwork in Macedonia (1932–1933). The Polesie research was carried out by Obrębski and his collaborators (among others, Zygmunt Korybutiak and Stanisław Dworakowski) between 1934 and 1936. The rich field data collected in those years pertained to ethnic and religious relations, national movements, social memory, attitudes towards the state and its institutions, and the overall socio-economic situation of people living in Polesie villages. A considerable part of the research was also devoted to the progressing breakdown of traditional peasant culture, transformations of the traditional great patriarchal family structure, and the spread of new socio-cultural patterns. This strain of research was continued later in more detail by Obrębski and another group of his collaborators, this time under the auspices of the State Institute of Rural Culture, in the Polesie village of Olmany, in 1937. At that time, he concentrated on the issues of Polish education system in Ruthenian villages, cultural patterns, and aspirations of rural youth.
The research in Polesie later provided an input for two articles published by Obrębski in 1936: ‘Dziesiejsi ludzie Polesia [Present-day People of Polesie]’, and ‘Problem etniczny Polesia [The Ethnic Question of Polesie]’, as well as for two monographs which remained unpublished during his lifetime: ‘Polesie archaiczne [Archaic Polesie]’ and ‘Pańska szkoła i mużyckie dzieci [The lords’ school and the peasants’ children]’. The full, critical edition of Obrębski’s works from Polesie (including the articles from 1936, edited on the basis of more extensive manuscript versions) was published only in 2007 [1].
The presented collection includes photocopies of original Polesie field materials from both research projects: notes and transcripts of interviews, folklore texts, excerpts from students’ notebooks and essays, extracts from official data, maps, plans and sketches of the villages, lists of rural dwellers and basic data related to them, newspaper clippings, questionnaires and instructions, as well as the first drafts of Józef Obrębski’s works based on the Polesie research. After Obrębski’s death, the original materials were handed over by his son, Stefan Obrębski, at the Archives of the Library of the University of Massachusetts in Amherst (http://scua.library.umass.edu/umarmot/obrebski-jozef/) and access to them is provided with the consent of that institution.
We present only a portion of the collection deposited there, mostly the fieldwork materials. The organisation of these materials is close to that applied by the American institution, with a subdivision into four main parts:
– Fieldwork materials from 1934–1936, collected in various locations (Box 35);
– Fieldwork materials from 1937, collected in Olmany (Boxes 36 and 37);
– Maps and plans (Box 38);
– Synopses, questionnaires and preliminary works (Box 46).
[1] Obrębski, Józef. 2007. Polesie. Studia etnosocjologiczne [Polesie. Etnosociological Studies], vol. 1. Editor, author of introduction: Anna Engelking. Warszawa: Oficyna Naukowa.
