Projekt obejmował wielowymiarową analizę procesu popadania w stan upośledzenia społecznego oraz czynników odpowiedzialnych za jego utrwalanie. Przyjęta przez autorów projektu perspektywa badawcza zakłada makrostrukturalne ujęcie problemu ubóstwa i marginalizacji, czyli badanie stopnia ryzyka deprywacji materialnej dla rozmaitych segmentów struktury społeczno-zawodowej. Badanie kwestionariuszowe przeprowadzone zostało na próbie mieszkańców Łodzi i miało charakter panelowy (uczestniczyli w nim respondenci, którzy w roku 1994 brali udział w badaniach nad strukturą społeczną).
Celem projektu było określenie podstawowych cech strukturalnych i rodowodu społecznego kategorii znajdujących się w sytuacji upośledzenia społecznego lub zagrożonych taką sytuacją oraz analiza strukturalnych źródeł niepowodzeń adaptacyjnych do zmian systemowych. Spowodowane różnymi względami niedostosowanie jednostek i rodzin do zmienionych w wyniku przeobrażeń ustrojowych i gospodarczych warunków pracy i bytowania powoduje utrwalanie się syndromu ubóstwa i wykluczenia społecznego.
W badaniach ubóstwo i upośledzenie społeczne konceptualizowane jest w dwojaki sposób. Pierwsza koncepcja, nawiązująca do schematu klas konsumpcyjnych i problematyki dystrybucji dóbr jako ważnego czynnika strukturalizacji społecznej, nakazuje zwrócić uwagę na mechanizmy rozdziału istotnych z różnych względów dóbr. Zgodnie z tym ujęciem, podstawowe wymiary klas konsumpcyjnych tj. bieżące dochody i skumulowany stan posiadania, umożliwiają identyfikację i empiryczne określenie kręgów ubóstwa (Zaborowski 1995). Inne podejście do badania problemów upośledzenia społecznego oferuje koncepcja obywatelstwa (zob. T. H. Marshall), akcentująca znaczenie podstawowych praw (cywilnych, politycznych, socjalnych) związanych ze statusem obywatela we współczesnych społeczeństwach dobrobytu. Przyjęcie takiej perspektywy teoretycznej nakazywałoby odniesienie problemu dystrybucji do możliwości pełnego uczestnictwa jednostek w życiu społecznym.
W tym kontekście ważnym elementem projektu było określenie i uwzględnienie w analizach różnych sfer życia społecznego, w których wystąpiło ograniczenie bądź całkowite wyeliminowanie uczestnictwa jednostek lub rodzin. Z tego względu, poza wskaźnikami bieżącej konsumpcji, do analiz włączone zostały informacje o różnych aspektach pozycji rynkowej badanych: usytuowaniu na rynku pracy i pozycji zawodowej. W badaniu uwzględnione zostały ponadto liczne, pozaekonomiczne wymiary ubóstwa – wiążące się w szczególności ze społeczną i polityczną partycypacją badanych.
Kolejnym ważnym przedmiotem badania był psychologiczny wymiar sytuacji życiowej jednostek, na który składa się sfera świadomości oraz kondycja psychiczna wyrażająca się m.in. w poczuciu wartości życia, wiary w siebie czy samoocenie położenia społecznego. Uwzględnienie cech osobowości oraz postaw wyrażających stosunek respondentów wobec własnej osoby i społeczeństwa jest szczególnie ważne w przypadku analiz zmierzających do określenia zarówno uwarunkowań, jak i konsekwencji ubóstwa i innych przejawów upośledzenia społecznego.
Ze względu na specyfikę gospodarczą i zawodową wsi i miasta oraz odrębność mechanizmów generowania biedy w obu tych zbiorowościach, badania skupiły się na problemach społeczności wielkomiejskiej, a dokładniej: mieszkańców Łodzi. O wyborze Łodzi jako przedmiotu badań przesądziły zarówno względy merytoryczne, jak i praktyczne – w szczególności możliwość przeprowadzania badań panelowych. Strukturze społecznej Łodzi poświęcono całą serię badań, których celem była analiza różnych wymiarów i korelatów zróżnicowania społeczno-zawodowego . W badaniach z 1998 roku wzięły udział osoby, które uczestniczyły w przeprowadzonym cztery lata wcześniej badaniu pt. „Przemiany Struktury Społecznej Łodzi”. Dzięki takiemu doborowi próby, w analizach mogły zostać wykorzystane dane o respondentach uzyskane w 1994 roku, które ilustrują istniejący wówczas rozmiar oraz kierunki relatywnego upośledzenia grup, będące przedmiotem badania w roku 1998. Czteroletni odstęp między porównywanymi badaniami pozwolił ponadto na studiowanie procesów tworzenia się i utrwalania enklaw niedostatkuu.
Schemat analizy badania uwzględnia dwie podstawowe kategorie badanych, które zostały wyróżnione ze względu na kryterium aktywności zawodowej w 1994: aktywnych zawodowo oraz będących bez stałej pracy, a jednocześnie jej poszukujących (bez względu na oficjalny status bezrobotnego) oraz pozostających poza rynkiem pracy. Te dwie grupy analizowane były na tle grupy kontrolnej: pracujących dobranych spośród tych gospodarstw domowych, w których wartość dochodu przypadająca na członka rodziny mieści się dwóch przedziale dwóch dolnych decylów.
Poruszana problematyka badawcza
Podstawowym narzędziem badania był kwestionariusz opracowany przez zespół w składzie: K. Janicka, K. M. Słomczyński, W. Zaborowski i B. Mach. Nadrzędnym celem w konstruowaniu tego kwestionariusza było zapewnienie porównywalności informacji uzyskanych w 1994 i 1998 roku.
W kwestionariuszu zawarto następujące bloki tematyczne:
1. Praca. Sytuacja respondentów na rynku pracy: stan zatrudnienia, zawód i inne charakterystyki sytuacji pracowniczej, takie jak wielkość zakładu pracy, gałąź gospodarki, rodzaj stanowiska – w okresie badań i w przeszłości.
2. Opinie i poglądy. Poglądy i opinie o strukturze społecznej i konfliktach, które są związane z różnego rodzaju podziałami i barierami społecznymi. Blok ten obejmuje również pytania o ocenę zmian, jakie miały miejsce w Polsce po 1989.
3. Historia rodziny. Międzypokoleniowa ruchliwość społeczno-zawodowa respondentów. Szczegółowe informacje o składzie oraz sytuacji ekonomicznej gospodarstwa domowego badanych, uwzględniająca zarobki z pracy i inne źródła dochodów, szeroko pojęte warunki mieszkaniowe oraz posiadanie dóbr trwałego użytku, jak również subiektywne oceny sytuacji materialnej gospodarstwa przez respondentów.
4. Znajomi. Charakterystyka znajomych respondentów, ze względu na poziom wykształcenia. Opis sieci bezpośrednich relacji społecznych respondentów (struktury otwarte czy domknięte).
5. Ocena pozycji społecznej. Subiektywna ocena pozycji społecznej respondentów.
6. Dane osobowe. Wykształcenie i obywatelska partycypacja respondentów (przynależność do stowarzyszeń, udział w wyborach).
7. Osobiste przekonania i odczucia. Orientacje światopoglądowe i postawy respondentów: m.in.: rygoryzm prawny i moralny, autorytaryzm, potrzeba stabilności, zaufanie społeczne, orientacje na przyszłość, ocena własnego samopoczucia.
8. Zmiany na lepsze i gorsze. Pytania otwarte dotyczące zmian odczuwanych jako korzystne bądź niekorzystne dla respondentów.
