Fundacja CBOS została powołana przede wszystkim po to, by badać opinie i postawy polskiego społeczeństwa oraz przekazywać zdobytą wiedzę - bezpośrednio i poprzez media - szerokiej opinii publicznej, a także instytucjom państwa. W tym celu co miesiąc realizowane są statutowe badania sondażowe "Aktualne Problemy i Wydarzenia".

W kolejnych punktach prezentujemy metodologię statutowych badań CBOS: od doboru próby (I) i przygotowania narzędzia badawczego, czyli kwestionariusza (II), po realizację badania w terenie (III) i opracowanie jego wyników (IV).

I. Próba

Nasze badania statutowe obejmują populację dorosłych mieszkańców Polski zameldowanych na obszarze kraju. Co miesiąc realizujemy wywiady z grupą około 1000 respondentów, próbę do badań CBOS dobieramy w sposób losowy w kilku etapach.

Etap 1

Pierwszym etapem jest wybranie operatu losowania próby. Operat to rejestr zawierający informację o wszystkich osobach należących do badanej populacji. Do naszych celów korzystamy z rejestru PESEL. Znajdują się w nim dane o wszystkich osobach zameldowanych w Polsce.

Etap 2

Drugim etapem doboru próby jest podział populacji na warstwy, czyli subpopulacje/podgrupy. Jeżeli próba ma być reprezentatywna, to oczywiście musi być losowana z całej populacji. Dlatego respondenci są dobierani ze wszystkich warstw. Sam podział na warstwy wprowadzamy, żeby uzyskać większą kontrolę nad rozproszeniem terytorialnym próby. Badaną populację dzielimy ze względu na kategorie miejscowości zamieszkania. Wyróżniamy ich 6:

• wieś;
• miasta liczące do 19 999 mieszkańców;
• miasta liczące od 20 000 do 49 999 mieszkańców;
• miasta liczące od 50 000 do 99 999 mieszkańców;
• miasta liczące od 100 000 do 499 999 mieszkańców;
• miasta liczące powyżej 500 000 mieszkańców (są to Kraków, Łódź, Poznań, Warszawa i Wrocław).

Ostatecznie otrzymujemy około 80 warstw (populacja nie każdego województwa jest dzielona na aż 6 podgrup).

Etap 3

Kolejna kwestia to alokacja próby. Musimy zdecydować, ilu respondentów wylosować z każdej warstwy. Alokację przygotowujemy tak, aby otrzymać próbę, w której każda warstwa jest reprezentowana proporcjonalnie do swojej wielkości.

Etap 4

Ostatnim etapem doboru próby jest losowanie. Przebiega ono w dwóch etapach. Pierwszy polega na losowaniu w każdej warstwie miejscowości. Liczba losowanych miejscowości jest proporcjonalna do wielkości warstwy, miejscowości są losowane z prawdopodobieństwem proporcjonalnym do liczby mieszkańców. Jeżeli warstwa składa się z jednej miejscowości, to pomijany jest pierwszy etap. W kolejnym kroku z każdej miejscowości losowanych jest dokładnie 10 osób (lub wielokrotność tej liczby jeśli miejscowość została dobrana kilkukrotnie) należących do badanej populacji dorosłych obywateli Polski.

W ten sposób otrzymujemy próby imienne, a więc składające się z dokładnie określonych osób.

II. Kwestionariusz

Nad opracowaniem kwestionariusza pracuje zespół badaczy analityków. Każde badanie statutowe obejmuje:

• tematy i pytania stałe, powtarzane co miesiąc – dotyczące, np. nastrojów społecznych (ocen i prognoz sytuacji kraju i własnej), stosunku do rządu, ocen działalności instytucji publicznych (w tym Prezydenta RP, Sejmu i Senatu), zaufania do polityków, preferencji partyjnych;
• tematy bieżące, nawiązujące do aktualnych wydarzeń krajowych i zagranicznych, do kwestii podejmowanych w debacie publicznej i politycznej;
• tematy ogólniejsze, podejmowane okresowo, z mniejszą lub większą regularnością, co roku lub co kilka lat. Pozwala to na monitorowanie przemian polskiego społeczeństwa w dłuższym okresie. Przykładem takich tematów są np. warunki życia Polaków, system wartości i obyczajowość, religijność, stosunek do demokracji, poczucie bezpieczeństwa, stosunek do członkostwa w Unii Europejskiej, korzystanie z nowych technologii.

Do zadań badaczy analityków, przygotowujących narzędzie badawcze oraz opracowujących wyniki badania, należy przede wszystkim sformułowanie problemów badawczych – określenie ważnych społecznie tematów, a następnie opracowanie koncepcji badawczej i operacjonalizacja badanego zagadnienia – czyli przełożenie problemu na język konkretnych pytań. Treść pytań i odpowiedzi musi być zrozumiała dla respondentów i sformułowana w sposób neutralny, tak, aby uniknąć sugerowania, że jakaś odpowiedź jest lepsza, bardziej pożądana niż inne. Kafeteria odpowiedzi na pytania zamknięte powinna być wyczerpująca, by respondenci mogli z niej wybrać własne opinie. W sytuacji, gdy trudno z góry przewidzieć możliwe odpowiedzi respondentów, stosuje się pytania otwarte. Respondent nie korzysta wówczas z gotowej kafeterii, ale samodzielnie formułuje odpowiedzi (następnie są one kategoryzowane przez badacza). Do zbadania danego zagadnienie nie wystarczy jedno pytanie, na ogół potrzeba bloku co najmniej kilku pytań, uwzględniających rozmaite aspekty danego zagadnienia. Generalnie chodzi o to, aby dane pytanie mierzyło dokładnie to, o co nam chodzi. Stosowanie wypróbowanych pytań, będących wskaźnikami badanych zjawisk, jest elementem standaryzacji narzędzia badawczego.

Ważna jest odpowiednia kolejność tematów w ankiecie. Kontekst, w jakim pojawia się dane zagadnienie, może rzutować na uzyskane wyniki. Na przykład umieszczenie pytań o stosunek do muzułmanów po bloku pytań dotyczących obaw przed terroryzmem, może sprzyjać deklarowaniu niechęci do wyznawców islamu.

Po ostatecznym sformułowaniu wszystkich pytań następuje opracowanie skryptu ankiety – tzn. 'przełożenie' treści ankiety na komputerowy program CAPI.

III. Realizacja Badań

Badania statutowe CBOS realizowane są metodą wywiadów bezpośrednich face to face, przeprowadzanych osobiście przez ankietera w mieszkaniach wylosowanych do badania osób. Technika realizacji tych badań, tzw. CAPI (Computer Assisted Personal Interview), polega na tym, że ankieter odczytuje wyświetlające się na monitorze laptopa pytania, następnie zaznacza odpowiedzi wskazane przez respondenta lub zapisuje dosłownie treść jego wypowiedzi. Oprogramowanie komputerowe czuwa nad przebiegiem wywiadu, kontrolując proces zadawania kolejnych pytań. Dzięki wykorzystaniu laptopów do przeprowadzania wywiadów, proces zbierania danych trwa krócej i jest w mniejszym stopniu obciążony ryzykiem błędów.

Każde badanie statutowe CBOS, wykonane na ok. 1000-osobowej ogólnopolskiej próbie dorosłych Polaków, poprzedzone jest wylosowaniem dużo liczniejszej próby badawczej (na temat doboru próby – patrz zakładka I. Próba). Terenowa realizacja takiego badania trwa zazwyczaj tydzień, zaś sieć ankieterów realizujących badanie liczy ok. 120 osób. Ankieterzy zrzeszeni są w 16 regionalnych ośrodkach koordynacyjnych, pokrywających się mniej więcej z aktualnym podziałem administracyjnym kraju.

1. Pierwszym etapem, poprzedzającym realizację badania, jest wylosowanie próby badawczej – kobiet i mężczyzn, młodszych i starszych, ze wsi i z miast, z terenu całego kraju.
2. Po wylosowaniu próby dostarczamy koordynatorom wykaz wylosowanych miejscowości wraz z informacją o liczbie osób do zbadania – daje to koordynatorom możliwość wcześniejszego, racjonalnego rozplanowania pracy przy danym badaniu, podzielenia jej pomiędzy poszczególnych ankieterów.
3. Kolejnym krokiem jest wysłanie, co najmniej tydzień przed rozpoczęciem terenowej realizacji, listów zapowiednich informujących wylosowane osoby o wizycie ankietera, o firmie badawczej, którą ankieter reprezentuje, o tym, w jaki sposób respondent został wylosowany, na czym polega udział w badaniu i dlaczego udział ten jest ważny. W przypadku skontaktowania się wylosowanych osób z fundacją CBOS staramy się wyjaśniać wszelkie wątpliwości i zachęcać naszych rozmówców do udziału w badaniu.
4. Następny etap polega na testowaniu ankiety w wersji elektronicznej przez badaczy i analityków CBOS oraz na przeprowadzeniu wywiadu próbnego – służy to sprawdzeniu poprawności narzędzia badawczego, a także oszacowaniu faktycznego czasu trwania wywiadu ankietowego oraz zidentyfikowaniu potencjalnych trudności mogących wystąpić w trakcie realizacji wywiadów. Etap ten kończy przygotowanie instrukcji dla ankieterów, a także pisma do koordynatorów regionalnych – oba dokumenty zawierają informacje niezbędne do poprawnej realizacji badania.

1. Po zakończeniu prac przygotowawczych następuje rozpoczęcie realizacji badania, czyli dostarczenie próby, ankiety i kompletu dokumentów niezbędnych do poprawnej realizacji badania koordynatorom terenowym, rozdzielenie przez nich pracy pomiędzy ankieterów, przekazanie ankieterom najważniejszych informacji o badaniu, zwrócenie im uwagi na ewentualne problemy, które mogą wystąpić w trakcie realizacji, i na sposób postępowania w takich przypadkach.
2. Przez kolejny tydzień trwa terenowa realizacja badania polegająca na docieraniu przez ankieterów CBOS do wylosowanych osób oraz na przeprowadzaniu z nimi, za pomocą systemu komputerowego CAPI, wywiadów ankietowych.
3. W trakcie realizacji badania w terenie regionalni koordynatorzy oraz Zespół Realizacji Badań monitorują, za pomocą systemu komputerowego CAPI, pracę ankieterów w terenie, interweniując w razie potrzeby.

1. Ankieter, po zrealizowaniu wywiadu z wylosowaną osobą, jest zobowiązany możliwe szybko wysłać go, za pośrednictwem internetu, do CBOS.
2. Po zakończeniu realizacji badania następuje kontrola pracy ankieterów polegająca na ponownym kontakcie z niektórymi uczestnikami badania. Służy to upewnieniu się, czy ankieterzy wykonują swoją pracę zgodnie z obowiązującymi zasadami oraz wyeliminowaniu nieuczciwych współpracowników. Kontrolą terenową (bezpośrednią i telefoniczną) objętych jest ok. 10% przeprowadzonych w danym badaniu wywiadów. Poza kontrolą terenową przeprowadzana jest także kontrola logiczna polegająca m.in. na sprawdzaniu pracy ankieterów poprzez analizę czasu trwania wywiadu, zadawania poszczególnych pytań itp.
3. Natychmiast po zakończeniu procesu kontroli badania dokonywana jest anonimizacja danych, tzn. usunięcie ze zbioru danych wszelkich informacji (takich jak imię, nazwisko i adres) mogących służyć zidentyfikowaniu respondenta. W ostatecznym zbiorze danych, na podstawie którego opracowywane są komunikaty z badania, pozostają wyłącznie odpowiedzi udzielone w trakcie wywiadu oraz informacje o płci, wieku i typie miejsca zamieszkania (wieś, małe, średnie czy duże miasto) wylosowanych osób.

IV. Prezentacja wyników

Badanie statutowe jest badaniem wielotematycznym i w związku z tym przy opracowywaniu jego wyników, tak jak wcześniej przy budowie kwestionariusza, pracuje co najmniej kilku badaczy analityków. Ponadto wsparcie statystyczne zapewnia pracownia informatyczna i pracownia prób, a nad ostatecznym kształtem publikacji czuwa redakcja.

Upowszechnianie wyników comiesięcznych badań statutowych CBOS, obejmujących nastroje społeczne, postrzeganie głównych instytucji państwa, partii i polityków oraz inne zagadnienia ważne w momencie realizacji badania lub mające ogólniejszy ponadczasowy charakter, odbywa się przede wszystkim za pośrednictwem:

• komunikatów z badań CBOS, przekazywanych bezpośrednio po opracowaniu najważniejszym instytucjom państwowym i społecznym oraz subskrybentom, a następnie udostępnianych wszystkim zainteresowanym (dzień po publikacji odpłatnie, a po miesiącu bezpłatnie na stronie internetowej CBOS
• internetowego biuletynu 'CBOSNews'
• comiesięcznego anglojęzycznego biuletynu 'Polish Public Opinion'

Od lipca 2012 r. CBOS obecny jest też na Twitterze, a od kwietnia 2013 r. na Facebooku.

Warto przypomnieć, iż zgodnie z wymogami Europejskiego Stowarzyszenia Badaczy Opinii Publicznej i Rynku (ESOMAR) i Światowego Stowarzyszenia Badania Opinii Publicznej (WAPOR) publikacja wyników badań opinii publicznej powinna zawierać następujące informacje:

• nazwa instytutu badawczego, który przeprowadził sondaż,
• badana zbiorowość,
• osiągnięta liczebność próby i jej zasięg terytorialny,
• data realizacji badania w terenie,
• sposób doboru próby do badania,
• metoda realizacji badania w terenie (np. wywiady bezpośrednie, wywiady telefoniczne, panel internetowy),
• w przypadku zastosowania procedury ważenia danych – cechy społeczno-demograficzne wykorzystane do ważenia (procedura ważenia służy zapewnieniu lepszej reprezentatywności próby),
• dokładne brzmienie pytań w sondażu.

Przy porównywaniu ze sobą wyników różnych badań należy brać pod uwagę wszystkie te informacje. Nawet jeden dzień różnicy w terminie badania czy też drobna z pozoru różnica w treści pytania może zaważyć na otrzymanych wynikach.