Cel badania

Polski Generalny Sondaż Społeczny od 1992 roku jest stałym programem badań Instytutu Studiów Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego.

• Ogólnym celem PGSS jest systematyczny pomiar trendów i skutków zmian społecznych w Polsce. Problematyka PGSS obejmuje badanie indywidualnych postaw, cenionych wartości, orientacji i zachowań społecznych, jak również pomiar zróżnicowania społeczno-demograficznego, zawodowego, edukacyjnego i ekonomicznego reprezentatywnych grup i warstw społecznych w Polsce. Coroczny, a od 1997 roku dwu-trzy letni, cykl powtarzania badań, zachowujących porównywalne standardy metodologiczne i identyczne wskaźniki, umożliwia systematyczną analizę trendów społecznych. Pod tym względem PGSS jest unikalnym programem badania zmian systemowych w Polsce. Dane PGSS z lat 1992-2002 pochodzą z indywidualnych wywiadów z ogólnopolską, reprezentatywną próbą dorosłych członków gospodarstw domowych, zaś dane od 2005 roku z wywiadów uzyskanych od osób wylosowanych z bazy PESEL. Zintegrowany zbiór danych PGSS z lat 1992-2010 obejmuje 17497 respondentów oraz blisko 1680 zmiennych (w tym około 500 jest powtarzanych w kolejnych latach).
• Istotnym celem programu jest niekomercyjne udostępnianie zbiorów danych i dokumentacji metodologicznej PGSS społeczności badaczy i studentom z nauk społecznych w Polsce oraz każdej zainteresowanej osobie i instytucji. Tę unikalną misję profesjonalną PGSS spełnia na trzy sposoby. Po pierwsze, zintegrowane dane i dokumentacja są udostępniane bezpośrednio po opracowaniu wyników kolejnego badania PGSS. Po drugie, zbiory danych są przygotowywane w takiej postaci, aby każdy badacz mógł je bez trudu samodzielnie przetwarzać, stosując standardowe programy analiz komputerowych i statystycznych. Po trzecie, Instytut Studiów Społecznych (ISS) opracowuje i udostępnia dodatkowe programy i narzędzia wspomagające wyszukiwanie wskaźników i zmiennych z pełnego zbioru danych PGSS.
• Kolejnym celem PGSS jest dostarczanie badaczom w Polsce danych i wskaźników bezpośrednio porównywalnych z wynikami badań w innych krajach. Tego rodzaju dane nabierają szczególnej wartości poznawczej i diagnostycznej wówczas, gdy próbujemy zrozumieć mechanizmy i skutki zmian społecznych w Polsce przez porównawcze odniesienia do innych społeczeństw. Program PGSS realizuję tę misję na trzy sposoby. Po pierwsze, od 1992 roku do PGSS dołączane są różnorodne moduły problemowe z międzynarodowych badań International Social Survey Programme (ISSP), realizowanych obecnie w 45 krajach. Niektóre moduły ISSP są powtarzane co kilka lat, co umożliwia międzykrajowe analizy porównawcze także w dynamicznej - czasowej - perspektywie. Zintegrowany zbiór danych PGSS 1992-2010 zawiera około 600 wskaźników z międzynarodowych badań ISSP. Wyniki tych badań są udostępniane zarówno przez ISS i ADS, jak i przez międzynarodowe archiwa danych społecznych. Po drugie, w wyniku współpracy z amerykańskim General Social Survey (GSS, National Opinion Research Center, University of Chicago) i niemieckim, ogólnokrajowym programem badań sondażowych (ALLBUS, Zentrum fur Umfragen, Methoden und Analysen, Mannheim), do PGSS wprowadzono wybrane bloki pytań i wskaźników bezpośrednio porównywalnych z wynikami powtarzalnych badań GSS i ALLBUS. Badacze zainteresowani międzykrajowymi analizami porównawczymi znajdą w dokumentacji PGSS szczegółowe instrukcje wyszukiwania i analizy porównywalnych danych. Po trzecie, od 1992 roku pełna dokumentacja metodologiczna i systemowa PGSS są opracowywane także w języku angielskim. Dzięki temu dane i wyniki PGSS stały się dostępne międzynarodowej społeczności badaczy. Znalazły się również w sieci międzynarodowych archiwów danych społecznych (min. w Inter-University Consortium for Political and Social Research, University of Michigan, Ann Arbor oraz w ZentralArchiv, Uniwersytet w Kolonii).
• W 1997 roku rozszerzono metodologiczny program PGSS o realizację systematycznych eksperymentów, poświęconych testowaniu różnic w budowie kwestionariusza, w treści zadawanych pytań i w konstrukcji skal odpowiedzi. W PGSS 1997, 1999 i 2002 zrealizowano cztery rodzaje eksperymentów, którymi objęto trzydzieści zmiennych (por. Aneks B). Kontynuując ten program w kolejnych latach i udostępniając dane i wyniki eksperymentów całej społeczności badaczy, PGSS pragnie wnieść wkład do refleksji nad metodologią badań sondażowych i efektami poznawczymi stosowanych narzędzi pomiaru.
• W 2002 roku rozszerzono również formułę współpracy PGSS z innymi ośrodkami naukowymi w Polsce. Polega ona na wydzieleniu w kwestionariuszach PGSS wolnej przestrzeni dla jednorazowych modułów tematycznych, zgłaszanych przez zespoły badaczy w Polsce i pokrywających koszty jego realizacji z własnych funduszy badawczych.

Poruszana problematyka badawcza

Problematyka PGSS obejmuje główne nurty zainteresowań polskiej i światowej czołówki badaczy z różnych dyscyplin empirycznych nauk społecznych: socjologii, psychologii społecznej, nauk politycznych i ekonomii. Jest również bliska zainteresowaniom praktyków śledzących procesy przekształceń systemowych w Polsce i analizujących ich skutki. W obrębie powtarzanej od 1992 roku problematyki, w PGSS znalazły się następujące bloki zagadnień:

Charakterystyki społeczno-demograficzne badanych, obejmujące również ekologię społeczną i mobilność geograficzną, strukturę rodziny i małżeństwa. Do tej grupy należy zaliczyć także wskaźniki indywidualnych postaw, zogniskowanych na problemach życia rodzinnego i małżeństwa, sytuacji kobiety; aborcji, życia seksualnego oraz na uznawanych wartościach wychowawczych.

Położenie w systemie stratyfikacji i nierówności społeczne:

1. Pozycja zawodowa i aktywność na rynku pracy. Do pomiaru pozycji zawodowej respondenta wykorzystano międzynarodowe i polskie klasyfikacje zawodów oraz przypisane im skale prestiżu społecznego i pozycji ekonomicznej. Z kolei, miejsce pracy respondenta jest charakteryzowane przez sektory własności, branże i gałęzie gospodarki oraz wielkość i terytorialną lokalizację przedsiębiorstw. Osobne zmienne diagnozują doświadczenia i okresy bezrobocia. Wskaźniki charakteryzujące pozycję zawodową respondenta (i współmałżonka) są powtarzane w opisie pozycji zawodowej jego rodziców, co umożliwia badanie procesów ruchliwości społeczno-zawodowej (w tym mechanizmów awansu i degradacji) w przekroju międzypokoleniowym. W 1997 roku do PGSS wprowadzono dane o pozycji zawodowej respondenta w jego pierwszej w życiu pracy, rozszerzając w ten sposób zakres badania ruchliwości także w wymiarze wewnątrzpokoleniowym. Oprócz wskaźników pozycji zawodowej w PGSS znajdują się również subiektywne oceny miejsca pracy i zawodu w strukturze wartości i celów życiowych jednostki, poczucie pewności pracy oraz skale satysfakcji z wykonywanej pracy;
2. Poziom i kierunek wykształcenia respondenta, jego rodziców i współmałżonka, wraz z postrzeganiem roli wykształcenia jak czynnika sukcesu i pozycji społecznej. W 1997 roku wprowadzono dodatkowe wskaźniki diagnozujące okresy, profil i tryb uzyskanego wykształcenia, formy własności szkół i ich lokalizację oraz uzyskane dyplomy i tytuły zawodowe;
3. Sytuacja materialna respondenta i jego rodziny, określona wskaźnikami dochodów indywidualnych, łącznych dochodów gospodarstwa domowego; sytuacją mieszkaniową, wyposażeniem w dobra materialne oraz poziomem zadłużenia i oszczędności gospodarstwa domowego. PGSS zawiera również szereg skal mierzących nastroje ekonomiczne Polaków, a w tym skale poziomu zadowolenia z dochodów indywidualnych i z sytuacji materialnej rodziny oraz skale ocen bieżącego stanu i kierunków zmian w sytuacji gospodarczej kraju. Wprowadzono również wskaźniki pomocne w konstruowaniu skal sprawiedliwości dystrybucyjnej (ekonomicznej), związane m.in. z wyobrażeniami o sprawiedliwych zasadach podziału dochodów i zarobków oraz o rozmiarze dopuszczalnych nierówności ekonomicznych między różnymi kategoriami zawodowymi i warstwami społecznymi.

Subiektywne oceny pozycji społecznej i jej zmian w czasie, obejmują identyfikację klasowo-warstwową, ocenę własnej pozycji w społeczeństwie w okresie badań i w przeszłości oraz samooceny statusu zawodowego, materialnego i edukacyjnego w porównaniu z pozycją rodziców.

Poglądy i opinie o strukturze społecznej, nierównościach społecznych i zmianach systemowych w Polsce, obejmują również oceny czynników warunkujących szansę sukcesu w życiu, postrzeganie mechanizmów kreujących nierówności społeczne oraz wyznaczających biedę i bogactwo.

Zachowania i preferencje wyborcze. Poczynając od 1992 roku, PGSS rejestruje deklaracje respondentów dotyczące udziału i preferencji w wyborach prezydenckich i parlamentarnych w Polsce. Dane obejmują wybory prezydenckie 1990, 1995 oraz parlamentarne z lat 1991, 1993 i 1997 (oraz referendum konstytucyjne z 1997 roku).

Efektywność systemu politycznego. Ten blok tematyczny obejmuje ogólne oceny sprawności działania systemu politycznego oraz demokracji w Polsce, zaufanie do głównych instytucji społecznych i politycznych oraz opinie o różnych kryteriach podziału budżetu na cele publiczne.

Orientacje polityczne i ideologiczne, obejmują zainteresowanie polityką i życiem publicznym, preferowane cele polityki, postulowaną rolę rządu w gospodarce i w życiu publicznym, opinie o komunizmie i socjalizmie, autoidentyfikację na skali poglądów lewicowych/ prawicowych, tolerancję wobec komunistów, ateistów i militarystów oraz kwestie międzynarodowe (zagrożenia niepodległości Polski, postawy wobec innych krajów).

Religia i religijność. Powtarzane w kolejnych badaniach pytania PGSS dotyczą wyznania i częstości praktyk religijnych, siły wiary, wiary w życie po śmierci, zaufania do kościoła katolickiego, oceny wpływu kościoła i organizacji wyznaniowych na życie publiczne w Polsce oraz tolerancji wobec ateistów.

Postawy wobec etycznych dylematów współczesności (aborcji, rozwodów, eutanazji, kary śmierci) oraz przestrzegania prawa.

Satysfakcja z własnego życia. Pomiary subiektywnego well-being replikują klasyczne skale zadowolenia z różnych sfer życia (rodzinnego, małżeńskiego, towarzyskiego, materialnego i zawodowego) i ich znaczenia dla jednostki; skale bolesnych i radosnych doświadczeń, chęci i radości z życia, poczucia szczęścia (w różnych momentach życia) oraz zaufania do ludzi.

Stan i ocena własnego zdrowia (w tym także palenie tytoniu i picie alkoholu). Z kolei, osobne moduły problemowe międzynarodowych badań porównawczych ISSP, dołączane do PGSS objęły, w latach 1992-1999, zagadnienia nierówności społecznych (1992), ochrony środowiska (1993), rodziny i społecznych ról kobiety (1994), seksualizmu (1994), tożsamości narodowej (1995), postaw wobec pracy (1997), opinii o roli rządu i państwa (1997), religii i religijności (1999) oraz nierówności społecznych (1999). Każdy z tych modułów zawiera około siedemdziesięciu wskaźników empirycznych.